4. Forum Dziedzictwa Europy Środkowej: Dziedzictwo i społeczeństwo

1–2 czerwca 2017

Celem czwartej edycji konferencji była dyskusja i analiza wzajemnych relacji pomiędzy dziedzictwem a społeczeństwem. Decyzja o priorytetowym potraktowaniu kwestii wpływu dziedzictwa na współczesne społeczeństwo w wymiarze kulturowym, politycznym i gospodarczym związana była z diagnozą stanu badań w zakresie studiów nad dziedzictwem. Od dłuższego już czasu więzi pomiędzy społeczeństwem a dziedzictwem uznaje się za jeden z najważniejszych aspektów debaty poświęconej spuściźnie ludzkiej, zarówno tej materialnej, jak i niematerialnej.

Istotne dla organizatorów konferencji było też rozpoznanie Briana Grahama, Gregory’ego Ashwortha i Johna Tunbridge’a, którzy twierdzą, że kategoria dziedzictwa powinna być rozszerzona na „niemal wszelkie rodzaje międzypokoleniowej wymiany czy relacji, które zostają nawiązane zarówno pomiędzy społecznościami, jak i jednostkami – i to bez względu na to, czy są chciane, czy też niechciane”. Wedle autorów tej koncepcji to ludzie są „twórcami dziedzictwa”. Stąd kilka najważniejszych pytań, które postanowiono postawić w ramach 4. Forum, brzmiało następująco: Jaki jest dziś stosunek społeczeństwa do kwestii dziedzictwa – do jego istotnej, choć często trudnej przeszłości? W jaki sposób dziedzictwo kształtuje społeczności, w których żyjemy? Kto jest właścicielem dziedzictwa i dlaczego? Jakie są jego społeczne funkcje? O czym chcemy pamiętać, a o czym często staramy się zapomnieć?

Dwudniowe obrady w MCK, które zgromadziły blisko dwieście osób, stanowiły próbę odpowiedzi na te i inne pytania związane ze społecznym wymiarem dziedzictwa. Do udziału w konferencji zaproszono badaczy pracujących na polu różnych dyscyplin naukowych: sztuki i architektury, historii i literatury, ekonomii i socjologii, polityki i zarządzania. W ramach ogłoszonego otwartego naboru otrzymano ponad 150 propozycji referatów, z których do zaprezentowania w trakcie Forum wyłoniono 80. Ostatecznie podczas dwóch dni trwania Forum w ramach czterech głównych bloków tematycznych (tj. dziedzictwo niechciane, ochrona dziedzictwa w świetle współczesnych wyzwań społecznych, konstrukcje pamięci oraz dziedzictwo i wspólnoty / społeczności) zaprezentowane zostały referaty 71 badaczy z 20 krajów: Austrii, Białorusi, Chorwacji, Czarnogóry, Czech, Grecji, Holandii, Irlandii, Malty, Niemiec, Polski, Portugalii, Rumunii, Słowacji, Słowenii, Szwecji, Ukrainy, Węgier, Wielkiej Brytanii i Włoch. Dla osób zainteresowanych tematyką poruszaną podczas Forum MCK stworzyło możliwość udziału w konferencji w formie słuchacza. Z tej propozycji skorzystały 44 osoby – głównie akademicy i pracownicy instytucji kultury z Polski, Czech, Niemiec i Norwegii.

Otwierając obrady 1 czerwca, prof. Jacek Purchla podkreślał, że Forum jest głosem Europy Środkowej na świat w zakresie filozofii dziedzictwa, jego ochrony i zarządzania. Region ten, jak podkreślał, łączy szczególna więź oparta na podobnych warunkach przyrodniczych i kulturowych, a także na wspólnocie doświadczeń historycznych, stąd tak ważna jest wymiana doświadczeń i dążenie do wypracowywania wspólnych rozwiązań. Profesor Purchla zwracał też uwagę na ewolucję Forum i jego obecną formułę, która potwierdza, że z Krakowa i w Krakowie można mówić dziś nie tylko o tym, co jest nam geograficznie najbliższe, ale wręcz o całym świecie.

Do wygłoszenia wykładów plenarnych zaproszono grupę wybitnych badaczy dziedzictwa: prof. Sharon Macdonald z Uniwersytetu Humboldtów w Berlinie / Uniwersytetu w Yorku; prof. Johna Tunbridge’a, emerytowanego profesora Uniwersytetu Carleton w Ottawie; oraz prof. Roba van der Laarse z Uniwersytetu Amsterdamskiego. Podczas gdy John Tunbridge w swoim wykładzie dokonał historyczno‑krytycznej diagnozy stanu badań nad dziedzictwem i postulował szerszy zwrot w kierunku niematerialności zjawiska, Sharon Macdonald, na podstawie prowadzonych przez siebie trzech międzynarodowych projektów badawczych, próbowała zaprezentować nowe tendencje i modele refleksji nad dziedzictwem oraz mechanizmy aktywizacji konsumentów / użytkowników dziedzictwa. W swoim wystąpieniu Rob van der Laarse ogłosił zmierzch paradygmatu Holokaustu w studiach nad pamięcią oraz powrót tak zwanych wojen pamięci w sytuacji zwiększających się nacjonalizmów w Europie. Wszystkie trzy wykłady były szeroko promowane i otwarte dla publiczności. Każdorazowo gromadziły blisko dwustu słuchaczy.

Uzupełnienie dla wykładów plenarnych stanowiło siedem wystąpień eksperckich przygotowanych specjalnie na potrzeby Forum. Uznani teoretycy i praktycy w zakresie dziedzictwa (dr Tamás Fejérdy, dr Sophia Labadi, dr Jakub Muchowski z Aleksandrą Szczepan, dr Ioannis Poulios, dr Hanna Schreiber, prof. Pavel Váreka oraz Magdalena Vášáryová) problematyzowali w swoich referatach wątki kluczowe dla motywu przewodniego konferencji, takie jak rola społeczeństwa obywatelskiego w ochronie dóbr kultury, społeczny wymiar muzealnictwa, pamięć wernakularna i nieupamiętnione miejsca pamięci, „trudne” dziedzictwo, dziedzictwo totalitaryzmów (komunizm), dziedzictwo niematerialne oraz rola dziedzictwa w Europie Środkowej.
Ponadto w ramach 4. Forum Dziedzictwa Europy Środkowej MCK zorganizowało spotkanie czterech narodowych sieci Eurośródziemnomorskiej Fundacji Dialogu Kultur im. Anny Lindh – instytucji, której MCK było polskim koordynatorem. Do corocznego spotkania polskiej sieci odbywającego się w Krakowie dołączyli tym razem członkowie Fundacji im. Anny Lindh z Czech, ze Słowacji oraz z Węgier. Uczestnicy spotkania, w liczbie 48 osób, brali udział w wykładach plenarnych, w wybranych sesjach tematycznych oraz w programie towarzyszącym.

W ramach wydarzenia zamykającego 4. Forum Dziedzictwa wszyscy uczestnicy wzięli udział w wizycie studyjnej w opactwie oo. Benedyktynów w Tyńcu. Zapoznali się tam z unikatowym w skali Europy Środkowej przykładem rewitalizacji obiektu o uniwersalnej wartości historycznej i społecznej, któremu udało się zachować swoją indywidualną tożsamość oraz funkcję.

W sumie liczba uczestników 4. Forum Dziedzictwa wyniosła blisko dwieście osób (w tym 176 zarejestrowanych: 71 badaczy prezentujących referaty, 10 wykładowców i ekspertów, 3 przedstawicieli Grupy Roboczej Ekspertów ds. Dziedzictwa Kulturowego Krajów Grupy Wyszehradzkiej, 44 zarejestrowanych słuchaczy bez referatów, 48 członków sieci krajów V4 Fundacji im. Anny Lindh) z 22 krajów (Austria, Białoruś, Chorwacja, Czarnogóra, Czechy, Grecja, Holandia, Irlandia, Kanada, Malta, Niemcy, Norwegia, Polska, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Szwecja, Ukraina, Węgry, Wielka Brytania, Włochy).