Historia XX wieku widziana przez pryzmat książek fotograficznych zapiera dech i intryguje. Utopijne wizje przyszłości, awangardowe marzenia, dążenia modernizacyjne i niepodległościowe, migawki z życia codziennego przeplatają się w nich z narracją propagandową, opowieścią o wojennej traumie czy nieoczywistych kosztach transformacji ustrojowych. Wystawa Fotoblok. Europa Środkowa w książkach fotograficznych w Galerii MCK przedstawiła po raz pierwszy w tak rozległej panoramie i w ponad stuletniej perspektywie najważniejsze i najciekawsze photobooki z naszej części kontynentu. 

Przez cały XX wiek albumy, broszury i książki fotograficzne towarzyszyły burzliwej historii regionu. Od dwóch dekad photobooki wzbudzają żywe zainteresowanie badaczy, a ich fenomen jest już znany zarówno w krytyce, jak i wystawiennictwie. Pojawiały się na wielu ekspozycjach, jednak jeszcze nikt nie spojrzał całościowo na to zagadnienie w kontekście Europy Środkowej. 

Ekspozycja była pierwszą wystawą tak przekrojowo i krytycznie ujmującą burzliwą historię Europy Środkowej analizowanej przez publikacje albumowe, artystyczne i propagandowe. Prezentowano na niej ponad sto książek fotograficznych z Czech, Estonii, Litwy, Łotwy, Polski, Rumunii, Słowacji i Węgier pokazujących, jak fotografia odzwierciedlała procesy kształtowania się nowych tożsamości młodych państw Europy Środkowej i wpływała na ich wizerunek, ideologię, marzenia o modernizacji i przyszłości. Szeroka, ponadnarodowa perspektywa pozwala dostrzec wspólny los dzielony przez mieszkańców tej części kontynentu.

– Książki, które prezentujemy, opowiadają poprzez fotografie dzieje regionu, ale same w sobie są też dokumentami zmieniających się stosunków społecznych, wizji politycznych oraz powinności fotografii i sztuki. Wystawa otwiera się na współczesność, stawia pytania o tożsamość i przyszłość naszej części Europy – wyjaśniają pomysłodawcy projektu badawczego poświęconego photobookom i współkuratorzy ekspozycji Łukasz Gorczyca i Adam Mazur. 

Książki fotograficzne to nieodkryty jeszcze do końca fenomen dla wszystkich zainteresowanych fotografią, grafiką, historią, polityką czy sztuką. To zarówno artystyczne albumy autorstwa najwybitniejszych mistrzów obiektywu: Czecha Františka Drtikola, jednego z najbardziej znanych na świecie polskich fotografów – Edwarda Hartwiga czy pochodzącej z Rumunii znakomitej fotografki – Hedy Löffler, jak i wstrząsające zbiory zdjęć dokumentujących najważniejsze momenty w historii poszczególnych narodów lub wspólnot. Układają się one w spójną, inspirującą poznawczo opowieść o mozaikowej historii i współczesności Europy Środkowej.

Narracja ekspozycji podzielona jest na sześć rozdziałów. Prowadzi odbiorcę przez wiek XX od momentu pojawienia się pierwszych, drukowanych w masowych nakładach, książek ilustrowanych fotografiami, poprzez okres odradzających się i powstających państwowości, traumę II wojny światowej i zakrojoną na szeroką skalę modernizację. Swoją obecność na wystawie miały również publikacje dokumentujące zmieniające się życie codzienne, procesy społeczne i obyczajowe z lat 60. i 70. XX wieku, aż po czasy współczesne, epokę transformacji zarówno politycznej, kulturowej i przede wszystkim technologicznej.

Wystawa eksponowała nie tylko popularne i chętnie kolekcjonowane photobooki, lecz również kroniki filmowe, zdjęcia, grafikę oraz obiekty artystyczne. Zgromadzone egzemplarze książek można było nie tylko oglądać, lecz również kartkować, czytać i dotykać. To być może  była ostatnia szansa na tak bezpośredni kontakt z książką fotograficzną – w erze cyfrowej obiektem coraz bardziej cenionym, poszukiwanym, a więc także nieuchronnie niedostępnym. 

– Zainteresowania MCK koncentrują się wokół historii Europy Środkowej, o której opowiadamy różnymi środkami, czasem poprzez fotografię. Wystawa »Fotoblok« jest wyjątkowa, bo przygotowana w międzynarodowym gronie specjalistów. Mamy świadomość nowości tematu, dlatego tym bardziej cieszę się, że Łukasz Gorczyca i Adam Mazur, najlepsi znawcy tematyki photobooków w Polsce, widzieli w nas partnerów do podjęcia współpracy nad środkowoeuropejskim kanonem książek fotograficznych – wyjaśnia Agata Wąsowska-Pawlik, dyrektorka MCK.

Ekspozycja prezentowana była od 22 listopada 2019 r. do 1 marca 2020 r. w Galerii Międzynarodowego Centrum Kultury przy Rynku Głównym 25. Program wydarzeń towarzyszących dostępny jest tutaj.

Organizator wystawy: Międzynarodowe Centrum Kultury

Koncepcja: Łukasz Gorczyca, Adam Mazur

Kuratorzy: Łukasz Gorczyca, Adam Mazur, Natalia Żak

Zespół badawczy: Arnis Balčus, Vladimír Birgus, Adriana Dumitran, Eve Kiiler, Bohunka Koklesová, Claudia Küssel, Agnë Narušytė, Tomáš Pospěch, Peter Puklus, Wojciech Wilczyk

Aranżacja wystawy: Damian Nowak

Koordynacja: Karolina Wójcik

Współpraca: Dorota Kosiec, Anna Śliwa

Projekt katalogu i druków: Kuba Sowiński

Partnerzy: Restauracje SPHINX, Slovenská Národná Galeria (Bratysława), Biblioteca Naţională a României (Bukareszt)

Patroni medialni: „Dziennik Polski”, „SZUM”, „Lynx Magazine”, Fotopolis.pl

Stały patronat medialny MCK: TVP 3 Kraków, Radio Kraków Małopolska, „Karnet”, „In Your Pocket”, „Herito”, AHICE

Wystawa powstała przy wsparciu finansowym: Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego


Eksponaty prezentowane na wystawie i w katalogu pochodzą ze zbiorów następujących instytucji i osób:

• Archiv B&M Chochola, Biblioteka Narodowa w Warszawie, Biblioteca Naţională a României (Bukareszt), Biblioteka Jagiellońska (Kraków), Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny (Warszawa), Galeria Piekary (Poznań), Instytut Sztuki PAN w Warszawie, Latvijas Nacionâlâ bibliotçka (Ryga), Ludvig Museum (Budapeszt), Magyar Fotográfiai Múzeum (Kecskemét), MCK (Kraków), MOCAK (Kraków), Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Slovenská národná galeria (Bratysława), Univerzitná knižnica (Bratysława), Uniunea Arhitecților din România (Bukareszt), Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie, Vědecká knihovna (Ołomuniec), Zbyněk Baladrán / hunt kastner (Praga)
• Arnis Balčus, Vladimír Birgus, Adriana Dumitran, Sabra Daici, Aneta Grzeszykowska, Łukasz Gorczyca, Danuta Hartwig-Saulewicz, Joanna Helander, Eve Kiiler, Claudia Küssel, Zbigniew Libera, Adam Mazur, Rafał Milach, Vlad Nancǎ, Jüri Okas, Peter Puklus, Valeriu Râpeanu, Ľubo Stacho, Sławomir Smolarek

Wystawa jest częścią dwuletniego projektu pt. Photobook Bloc. Europa Środkowa w książkach fotograficznych (XX–XXI wiek) finansowanego ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach Programu Wieloletniego NIEPODLEGŁA na lata 2017–2022.