Czy środkowoeuropejska awangarda była zawsze „przednią strażą”, czy też pozostawała w tyle tendencji dyktowanych przez Paryż, Berlin czy Nowy Jork? Czego dowiemy się o ruchu awangardowym, gdy porzucimy narracje budowane przez narodowe historie sztuki? Wystawa „Czas przełomu. Sztuka awangardy w Europie Środkowej 1908–1928” to rozpisana na rozdziały opowieść o nowej sztuce w regionie, szczególnie doświadczonym tragiczną historią początku XX wieku.

Ekspozycja była próbą ukazania panoramy ruchu awangardowego i zaakcentowania punktów stycznych oraz różnic, jakie ujawniała w tym czasie sztuka nowych środkowoeuropejskich państw. Ramy czasowe 1908–1928 roztaczają szeroką perspektywę, nie tylko ukazującą drogę artystycznych przemian, ale także konfrontującą ich zróżnicowany rytm i chronologię.

Europa Środkowa, po zakończeniu Wielkiej Wojny w 1918 roku, stała się miejscem, gdzie zainicjowane bądź przepracowane wcześniej awangardowe tendencje nabierały wielkiego rozmachu. Podczas gdy starsi artyści kontynuowali po wojnie swoją wcześniejszą twórczość, młodsza generacja zaczęła traktować kubizm, ekspresjonizm i futuryzm jako zbyt skostniałe i wyczerpane formuły, opowiadając się przede wszystkim za konstruktywizmem i abstrakcją. Szybkie wskrzeszenie sztuki nowoczesnej nastąpiło pod znakiem „miasta i maszyny” oraz fascynacji cywilizacją miejską. Środkowoeuropejscy artyści często występowali z propozycjami nowych „-izmów”. Warto wspomnieć tu m.in. węgierski aktywizm, polski formizm czy czeski poetyzm, który stanowił najbardziej znaczący wkład środkowoeuropejskiej awangardy w sztukę światową.

Na wystawie „Czas przełomu…” zestawiliśmy ze sobą i konfrontowaliśmy artystów środkowoeuropejskich – polskich, czeskich, słowackich, węgierskich, rumuńskich, chorwackich czy serbskich, dla których co prawda wciąż punktem odniesienia w twórczości pozostawały wielkie artystyczne centra, jak Paryż, Berlin czy Nowy Jork, ale czerpane stamtąd impulsy i inspiracje były przez nich twórczo przetwarzane bez kompleksu peryferyjności, bądź zapóźnienia.

Na bogatą ekspozycję w MCK składało się ponad 170 obrazów, rzeźb, rysunków i grafik. Prezentowani artyści to m.in. Henryk Berlewi, Sándor Bortnyik, Victor Brauner, Josef Čapek, Avgust Černigoj, Leon Chwistek, Tytus Czyżewski, El Lissitzky, Ľudovít Fulla, Otto Gutfreund, Marcel Iancu, Anton Jasusch, Lajos Kassák, Katarzyna Kobro, Jaromír Krejcar, Eugen Krón, Bohumil Kubišta, František Kupka, Tadeusz Makowski, Rafał Malczewski, László Mednyánszky, Ljubomir Micić, László Moholy-Nagy, Antonín Procházka, Géza Schiller, Henryk Stażewski, Władysław Strzemiński, Jindřich Štyrský, Sava Šumanović, Mieczysław Szczuka, Karel Teige, Toyen, Béla Uitz, Ilarie Voronca, Zygmunt Waliszewski, Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), August Zamoyski, Teresa Żarnowerówna, Jan Zrzavý.

Niezwykłym walorem prezentacji był wielki wybór unikatowych awangardowych czasopism o sztuce, publikacji, plakatów, folderów, scenariuszy filmowych, fotografii będących przykładem eksperymentów i prób wypracowania nowatorskiej typografii i technik obrazowania.

Ekspozycja, która miała swoją premierę w Muzeum Sztuki w Ołomuńcu we wrześniu 2018 roku była zwieńczeniem kilkuletniego międzynarodowego projektu „Narodziny nowoczesnego Środkowoeuropejczyka”, realizowanego wspólnie od 2016 roku przez cztery partnerskie instytucje: Muzeum Sztuki w Ołomuńcu, Galerię Miasta Bratysławy, Muzeum Janusa Pannoniusa w Peczu oraz przez Międzynarodowe Centrum Kultury, które dla krakowskiej publiczności przygotowało nową odsłonę.

Patronat honorowy nad wydarzeniem objęli:
Piotr Gliński, Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP
Antonín Staněk, Minister Kultury Republiki Czeskiej
Ľubica Laššáková, Minister Kultury Republiki Słowackiej
Péter Fekete, Sekretarz Stanu ds. Kultury w Ministerstwie ds. Zasobów Ludzkich Węgier
Gernot Blümel, Minister Związkowy ds. Europejskich, Sztuki, Kultury i Mediów Republiki Austrii

Główny organizator: Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie

Współorganizatorzy: Muzeum Sztuki w Ołomuńcu, Galeria Miasta Bratysławy, Muzeum Janusa Pannoniusa w Peczu

Nadzór nad wystawą: Agata Wąsowska-Pawlik, Łukasz Galusek

Autorzy wystawy: Lenka Bydžovská, Karel Srp

Współpraca naukowa: Steffen Eigl (Berlin), Erwin Kessler (Bukareszt), Zsófia Kiss-Szemán (Bratysława), Monika Rydiger (Kraków), György Varkonyi (Pecz), Irina Subotić (Belgrad), Patrick Werkner (Wiedeń)

Kuratorka polskiej edycji wystawy: Monika Rydiger

Współpraca kuratorska: Anežka Šimková, Šárka Belšíková (Ołomuniec)

Konsultacja kuratorska polskiej edycji wystawy: Zsófia Kiss-Szemán (Bratysława), Tünde Pusztai (Pecz), György Varkonyi (Pecz)

Teksty: Lenka Bydžovská, Karel Srp, Monika Rydiger

Tłumaczenie: Ladislav Nagy, Andrzej Jagodziński, Nicholas Hodge

Korekta polska i angielska: Aleksandra Marczuk, Monika Rydiger, Nicholas Hodge

Aranżacja plastyczna: Anna Wisz

Organizacja i koordynacja wystawy: Anna Śliwa, Małgorzata Dziedzic, Monika Rydiger, Karolina Wójcik

Współpraca: Julita Blak, Marcin Dyrcz, Joanna Hojda-Pepaś, Oliwia Kaczmarzewska, Dorota Korohoda, Karolina Murdza, Karolina Wróblewska-Leśniak

Programy edukacyjne: Angelika Madura, Joanna Hojda-Pepaś

Program towarzyszący: Izabela Okręglicka

Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie dziękuje wszystkim wypożyczającym eksponaty, pracownikom instytucji sztuki i prywatnym kolekcjonerom oraz tym, którzy wsparli tę wystawę.

Wystawa powstała przy wsparciu finansowym Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. 


Wypożyczający:

• Alšova jihočeská galerie, Hluboká nad Vltavou
• Biblioteka Jagiellońska, Kraków
• Biblioteka Muzeum Narodowego, Poznań
• Centrum Rzeźby Polskiej, Orońsko
• Fehér László gyűjtemény, Budapest
• Galeria Dyląg, Kraków
• Galerie Berinson, Berlin
• Galerie hlavního města Prahy
• Galéria Mesta Bratislavy
• Galerie vytvarného umění v Ostravě
• Galéria Zoya, Bratislava
• Janus Pannonius Múzeum, Modern Magyar Képtár, Pécs
• Kieselbach Galéria Kereskedelmi Kft, Budapest
• Kobilarna Lipica – Galerija Avgusta Černigoja
• Kolekcija Marinko Sudac, Zagreb
• Krajská galerie výtvarneho umění ve Zlíně
• Lietuvos dailės muziejus, Vilnius
• Magyar Nemzeti Múzeum, Budapest
• MARe/Muzeul de Artă Recentă, București
• Moderna galerija, Zagreb
• Moravská galerie v Brně
• Muzeum Kampa – Nadace Jana a Medy Mládkových, Praha
• Muzeum města Bratislavy
• Muzeum Narodowe, Kraków
• Muzeum Narodowe, Szczecin
• Muzeum Narodowe, Warszawa
• Muzeum Niepodległości, Warszawa
• Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego, Bydgoszcz
• Muzeum Okręgowe, Toruń
• Muzeum Sztuki, Łódź
• Muzeum Tatrzańskie, Zakopane
• Muzeum umění Olomouc
• Országos Széchényi Könyvtár, Budapest
• Památník národního písemnictví, Praha
• Petőfi Irodalmi Múzeum – Kassák Múzeum, Budapest
• Sbírka Roberta Runtáka, Olomouc
• Slovenská národná galéria, Bratislava
• Slovenski gledališki inštitut, Ljubljana
• Szent István Király Múzeum – Deák Collection, Székesfehérvár
• Šarišská galéria v Prešove
• Uměleckoprůmyslové museum v Praze
• Universität für angewandte Kunst Wien, Kunstsammlung und Archiv
• Vědecká knihovna v Olomouci
• Východoslovenská galéria, Košice
• Wien Museum
• Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury, Poznań
• Židovské muzeum v Praze

i prywatne kolekcje