Tłumacz Migam - Międzynarodowe Centrum Kultury Svg Vector Icons : http://www.onlinewebfonts.com/icon Tekst łatwy do czytania i rozumienia Informacje dla zwiedzających
Osmański fez a Europa Środkowa
A-
A+

„Strój uzupełnia czerwony fez na głowie, którego się publicznie nie zdejmuje nigdy i przed nikim. W domu tylko, z powodu gorąca ma Turek czasem odkrytą głowę, lecz niech tylko wejdzie w progi ktoś obcy, wnet wdziewa fez, aby nie uchybić wymaganiom konwenansu, a może i religii. Wielu z naszych nosi fez i nie zdejmuje go, według przyjętego zwyczaju, nawet w kościele” – pisał mieszkający na trenie Imperium Osmańskim w latach siedemdziesiątych XIX wieku polski emigrant Władysław Dunin (Rumunia (Bosfor, Bałkan i Dunaj). 1855–1878. Szkic dziejowo-społeczny na tle wspomnień skreślił Władysław Dunin, Lwów 1887, s. 102–103).

Likwidacją korpusu janczarów sułtan Mahmud II rozpoczął w 1826 roku długotrwały proces modernizacji odstającego od reszty świata Imperium Osmańskiego. Zapoczątkowany przez niego, a kontynuowany przez następców okres reform zwanych tanzymatem, czyli „reorganizacją” (1839–1876), doprowadził w lipcu 1908 roku do rewolucji młodotureckiej. Siły postępowe (głównie emigracja i wojsko) wymusiły na sułtanie Abdülhamidzie II przywrócenie konstytucji z 1876 roku, w 1909 roku zaś doprowadziły do jego detronizacji. Władzę przejął wtedy Komitet Jedności i Postępu (tur. İttihad ve Terakki Cemiyeti), który w listopadzie 1918 roku uległ samorozwiązaniu. Warto dodać, że ta młodoturecka struktura polityczna powstała na skutek połączenia w 1907 roku dwóch tajnych organizacji – działającego od 1889 roku Komitetu Jedności i Postępu oraz powstałego w 1907 roku w Salonikach Osmańskiego Stowarzyszenia Wolności (tur. Osmanlı Hürriyet Cemiyeti). Pokłosie wspomnianych przemian oraz światowego konfliktu z lat 1914–1918 stanowił de facto rozbiór kraju. Ten z kolei wywołał wojnę wyzwoleńczą (1919–1922), zakończoną utworzeniem w 1923 roku Republiki Turcji (tur. Türkiye Cumhuriyeti) z Mustafą Kemalem (1881–1938) jako jej prezydentem.

Jednym z symboli tych burzliwych wydarzeń i związanych z nimi przemian społeczno-kulturowych stało się przywołane w cytacie na początku męskie nakrycie głowy. Pierwszy zaingerował w nie arbitralnie wspomniany Mahmud II. Nabrawszy wstrętu między innymi do staroświeckich turbanów (tur. tülbent) symbolizujących zacofanie, z którym podjął nierówną walkę, postanowił ubrać reformowaną na wzór zachodnioeuropejski armię w nowy model czapki w postaci szkarłatnego filcowego fezu. Funkcjonalne, stożkowate nakrycie głowy nazwano tak na cześć marokańskiego miasta Fez, w którym czapki te produkowano od XVIII wieku. W 1829 roku wymóg noszenia szkarłatnych stożków sułtan rozciągnął także na administrację cywilną swego rozległego państwa, zakazując ostatecznie (wyjątek stanowiły osoby pełniące funkcje religijne) noszenia turbanów i innych nakryć głowy. W odróżnieniu od prostego „demokratycznego” fezu odzwierciedlały one bowiem swym wyglądem skomplikowany system hierarchiczny, w obrębie zarówno islamskiej religii, jak i struktur cywilnych państwa. Do Stambułu sprowadzono rzemieślników z Afryki Północnej, którzy rozpoczęli w stolicy produkcję wygodnych i nieskomplikowanych fezów na potrzeby wojska. Ich warsztaty zlokalizowane były w dużym ceglanym kompleksie (tur. Feshane) w położonej po stronie europejskiej dzielnicy Eyüb nad Złotym Rogiem. Do dziś centrum tej dzielnicy stanowi ważny dla islamu i państwa osmańskiego meczet. Są tam przechowywane pamiątki po proroku Mahomecie, pochowano tam także poległego pod murami Konstantynopola w 672 lub 674 roku Eyüba (tur. Ebu Eyyûb el-Ensarî), u którego po ucieczce do Medyny zamieszkał Mahomet. W czasach osmańskich w meczecie tym odbywały się ceremonie intronizacji kolejnych sułtanów, pełniących także (w latach 1517–1924) funkcję kalifów (następców Mahometa) w krajach sunnickiego islamu. Same warsztaty zostały niedawno gruntownie odrestaurowane i mieszczą obecnie centrum wystawiennicze.

Pierwotnie fezy barwiono ekstraktem z derenia, jednak wynalezienie barwników syntetycznych spowodowało, że niemal cała ich produkcja przeniosła się poza granice imperium Osmanów. Tymi, którzy podchwycili okazję do rozwinięcia intratnego biznesu (w 1900 roku pod berłem sułtana znajdowało się 31 milionów ludzi), okazali się postępowi Żydzi z terenów Imperium Austro-Węgierskiego. Fezy trafiły najpierw do Strakonic (niem. Strakonitz), niewielkiego miasteczka na południu Czech, a potem także do znacznie większej Białej w Beskidzie Śląskim koło Bielska (niem. Bielitz; od 1951 roku Bielsko-Biała), a więc na północnych kresach Austro-Węgier. Dzięki strakonickim przedsiębiorcom filcowe stożki zagnieździły się również w samej stolicy habsburskiej monarchii. Ich produkcja rozwijała się dynamicznie do roku 1925, gdy nowo utworzona republika turecka zakazała ich noszenia. Najpierw jednak pamiętny rok 1908 położył kres wytwarzaniu fezów w Galicji. Wówczas to Bałkany ogarnął pierwszy kryzys o europejskim znaczeniu, w którym rolę antagonistów odegrały sąsiadujące ze sobą imperia Habsburgów i Osmanów.

Rewolucja młodoturecka 1908 roku stała się dla rządu w Wiedniu okazją do uszczknięcia kąska z półmiska osłabionego sąsiada. W reakcji na niepokoje w państwie Osmanów Franciszek Józef zdecydował się na aneksję okupowanej przez Austrię od października 1878 roku położonej w głębi kontynentu europejskiego osmańskiej Bośni i Hercegowiny. Tak zwany kryzys bośniacki poskutkował z jednej strony trwałym włączeniem tej prowincji w struktury państwa Habsburgów, czemu towarzyszyła proklamacja niepodległości przez stanowiącą dotąd część imperium osmańskiego Bułgarię (5 października 1908), z drugiej zaś manifestacją tureckiej bezsilności w postaci bojkotu produkowanych przez austro-węgierskich poddanych szkarłatnych fezów. Rozwścieczona postępowaniem Najjaśniejszego Pana stambulska ulica domagała się całkowitego wstrzymania ich importu i przerzucenia się na dostawy „neutralnych” białych fezów z fabryk francuskich. Wspomnieć przy tym należy, że pod rządami młodoturków armia nadal używała fezów (w siłach lądowych obowiązywały do 1909 roku, a w marynarce wojennej do roku 1916). Jedynie oficerowie zaczęli nosić baranie kołpaki (tur. kalpak) – nakrycia głowy co prawda turkijskiego pochodzenia, jednak używane jak dotąd głównie przez niecieszących się nad Bosforem specjalną sympatią rosyjskich Kozaków.

Pierwsze fezy wytwarzać miano w Strakonicach już w 1805 roku za namową przedsiębiorcy z Linzu – niejakiego Brauna. Dalszy rozwój nowa branża zawdzięczała miejscowemu przedsiębiorcy żydowskiego pochodzenia Wolfowi Fürthowi (ok. 1882–1850). Zapoczątkował on całą dynastię producentów fezów, aktywną w tym biznesie do lat dwudziestych XX wieku. W połowie XIX stulecia wyroby założonej przez niego w 1818 roku firmy Wolf Fürth & Co. stanowiły już jedną trzecią lokalnej produkcji przemysłowej. Po śmierci Wolfa rządy w firmie przejęli jego druga żona Rozalia wraz z synami Jakobem (1816–1889), Moritzem (1818–1892) i Eduardem (Eliasem). Śmierć Rozalii i Eduarda w 1854 roku spowodowała, że ster rodzinnego biznesu trafił w ręce najmłodszego z synów Wolfa – Josefa (1822–1892). Jego następcami byli z kolei Adolf (1859–1925) i Eduard Fürthowie, którzy 17 lipca 1899 roku powołali w Wiedniu wraz ze wspólnikami strakoniczaninem Josefem Zuckerem i Carlem Volpinim de Maestri z Mikulovic (niem. Nikolowitz) koło Třebíča spółkę akcyjną. Dysponując kapitałem 6,4 miliona koron w akcjach, posługiwała się ona nazwą Société Anonyme des Fabriques de Bonnets Turcs. Z czasem stała się największym wytwórcą i eksporterem fezów w Europie. Działała w tej branży do roku 1926, a okres jej prosperity przypadł na czas tuż przed wybuchem pierwszej wojny światowej – w latach 1911–1912 roczny zysk wynosił niemal milion koron. Od 1918 roku spółka – z dopiskiem w nazwie Strakonice, Republique Tchecoslovaque – kontynuowała produkcję w nowo utworzonej Czechosłowacji. Czysty zysk przedsiębiorstwa w tamtym roku wyniósł ponad 2,5 miliona koron, apogeum osiągnęło w roku 1921 kwotą 6,6 miliona, by rok 1926 zamknąć już na minusie.

Swoje wielokrotnie nagradzane produkty, między innymi srebrnym medalem wiedeńskiej wystawy rzemiosł w 1845 roku, Fürthowie, którzy byli też zwierzchnikami strakonickiej gminy żydowskiej, rozsyłali po całym Imperium Osmańskim: od Stambułu przez Bliski Wschód po Egipt, a nawet do Indii. Najwięcej fezów eksportowano rzecz jasna nad Bosfor, reszta przez Wiedeń trafiała do pozostałych odbiorców. Na przykład w kontrolowanym przez Brytyjczyków od 1881 roku Egipcie filia przedsiębiorstwa funkcjonowała w Kairze przy ulicy Fahamine w dzielnicy Ghourieh. Nie oznaczało to oczywiście, że na terenie Imperium Osmańskiego oraz Austro-Węgier nie istniały inne wytwórnie tych powszechnie używanych nakryć głowy, nie mogły one jednak konkurować skalą ze strakonicko-wiedeńską marką.

Jedyna w Galicji wytwórnia fezów działała od 1902 roku w Białej. Jej właścicielem był związany z Białą i Bielskiem żydowski przemysłowiec i filantrop Theodor Pollak, urodzony w 1853 roku w Pradze, a zmarły w 1912 roku w Meranie. Jego firma Fabrique Autrichienne de bonnets turcs Theodor Pollak, Biala près Bielitz zajmowała wybudowane w latach siedemdziesiątych XIX wieku hale fabryczne przy ulicy Żywieckiej 13 (w 1910 roku przejęła je fabryka sukna Samuela Tugendhata). Swoje wyroby wystawiała między innymi na Wystawie Światowej w Paryżu w 1900 roku. Działalność zakończyła na skutek wspomnianego kryzysu bośniackiego w 1908 roku. W styczniu 1909 roku niezrażony niepowodzeniem Pollak uruchomił wraz z synem nową fabrykę, zarejestrowaną jako spółka jawna Theodor Pollak & Sohn. Mieściła się ona na skrzyżowaniu drogi do Hałcnowa z linią kolejową Bielsko–Kalwaria. Wytwarzali w niej znacznie bardziej odporny na wstrząsy polityczno-kulturowe towar w postaci śrub, wkrętów i nitów oraz wyrobów metalowych dla kolei. Warto wspomnieć, że Pollak senior udzielał się także jako prezes bielskiego Stowarzyszenia Humanitarnego B’nei B’rith „Austria” i spoczywa na tamtejszym cmentarzu żydowskim przy ulicy Cieszyńskiej.

Tymczasem fez na tyle dobrze zadomowił się wśród mieszkańców upadłego Imperium Osmanów, że także Mustafa Kemal uznał za konieczne wizualne przypieczętowanie swych drakońskich reform wprowadzeniem 25 listopada 1925 roku dekretu zakazującego noszenia fezu pod groźbą kary śmierci. Uważał filcowy stożek za „symbol ignorancji, zaniedbania, fanatyzmu i nienawiści do postępu i cywilizacji” i nakazał „przyjąć w jego miejsce kapelusz [tur. şapka], nakrycie głowy używane przez cały świat cywilizowany”, ale zupełnie obce kulturowo jego współbraciom. Sam, porzuciwszy barani kołpak, najchętniej pokazywał się publicznie w kapeluszach typu borsalino, rzadziej kraciastych kaszkietach, na uroczyste okazje wkładał zaś szapoklak (rodzaj składanego cylindra). Na jego arbitralnej decyzji najbardziej skorzystał być może właściciel niewielkiego stambulskiego sklepu kapeluszniczego Şen Şapka [wesoła czapka] – sefardyjski Żyd Vitali Hakko (1913–2007). Założony na fali przemian sklep poszerzył bowiem z czasem swój asortyment i zmienił nazwę na Vakko, stając się najbardziej luksusową marką odzieżową współczesnej Turcji.

Pod wpływem popularnego w sztuce europejskiej od połowy XIX wieku orientalizmu oraz w związku z rozwojem bliskowschodniej turystyki, do której przyczyniło się uruchomienie wygodnych połączeń kolejowych ze stolicą Imperium Osmańskiego (m.in. Orient Express) oraz budowa w Stambule komfortowych dworców (Sirkeci w części europejskiej, Haydarpaşa w części azjatyckiej) i hoteli (m.in. Pera Palace), tracąc swój polityczno-cywilizacyjny kontekst, fez stał się także modną pamiątką turystyczną, a w końcu bazującym na stereotypach prześmiewczym gadżetem. W tym ostatnim wcieleniu nadal ma się dobrze. Warto jednak pamiętać, że ten symbol „tureckości” zawdzięcza wiele Europie Środkowej.


Abdülhamid II, 34. sułtan i 113. kalif Imperium Osmańskiego (1842 –1918), w fezie. Oficjalna fotografia wykonana w 1868 roku w stambulskim atelier braci Abdullahów.



Golibrodzi na stambulskiej ulicy. Pocztówka z początku XX wieku w zbiorach P. Nykiela.



Bojkot towarów austro-węgierskich w Konstantynopolu w październiku 1908 roku. Czerwone fezy austriackie mają zastąpić białe francuskie.



Mustafa Kemal (1881–1938) w baranim kołpaku. Fotografia z 1918 roku.



Prezydent Republiki Turcji Mustafa Kemal w zachodnioeuropejskim wydaniu. Fotografia wykonana w 1928 roku w Ankarze podczas oficjalnej wizyty króla Afganistanu Amanullaha Chana.


Etykieta strakonickiej fabryki fezów z okresu po 1918 roku, występującej na rynku międzynarodowym pod nazwą Société Anonyme des Fabriques de Bonnets Turcs. Strakonice, République Tchecoslovaque. Zbiory B. Nykiel.


Założyciel bialskiej fabryki fezów Theodor Pollak (1853–1912). Fotografia wykonana około 1906 roku w zbiorach Gminy Żydowskiej w Bielsku-Białej.


Winieta jednej z dwóch bialskich fabryk Theodora Pollaka.

 
Dawna hala fabryczna przy ulicy Żywieckiej 13, w której w latach 1902–1908 produkowano fezy. Fotografia z 2020 roku, autor Piotr W.

 
Jedna z licznych zachodnioeuropejskich pocztówek z początku XX wieku, nadających fezowi zupełnie nowe znaczenie.

Więcej o tureckiej modernizacji w wydanym przez MCK albumie Stambuł. Dwa światy, jedno miasto, towarzyszącym wystawie pod tym samym tytułem (9.05–2.09.2018).

×
Dodano do koszyka:

Kontynuuj zakupy Przejdź do koszyka