Dalmatyński Michał Anioł

Istnieją dwie Dalmacje: kontynentalna i nadmorska. Miasta wybrzeża ukształtowała kultura śródziemnomorska, część kontynentalną – wiejska, pasterska kultura dynarska. Ivan Meštrović (1883–1962), najwybitniejszy artysta chorwacki XX wieku – wywodził się z tej drugiej. Z kraju hajduków – krewkich zbójników, których legenda zapamiętała jako nieposkromionych w walce z Turkami. Wybrzeże zaś to ojczyzna cesarza Dioklecjana z miastami: Szybenikiem, Trogirem, Splitem, które olśniły nastoletniego rzeźbiarza. Jego sztuka – „adriatycka epopeja” – jest syntezą dziedzictwa obu Dalmacji: wiejskiej i miejskiej, łacińskiej i bizantyńskiej, słowiańskiej i śródziemnomorskiej; łączy inspiracje antyczne, romańskie, gotyckie i renesansowe z heroiczną tradycją ludową.

W wieku awangardy Meštrović nie godził się na porzucenie prawideł kompozycji, tajników kunsztu, klasycznych materiałów. Jego wyobraźnia była zakorzeniona w wielkiej sztuce starożytnej i europejskiej. Nie musiał się odwracać od jej dziedzictwa, aby odpowiadać na wyzwania współczesności. Dlatego Jerzy Stempowski określił go „największym od starożytności geniuszem rzeźby monumentalnej”.

Nie bez przesady nazywa się Meštrovicia dalmatyńskim Michałem Aniołem. Obaj byli rzeźbiarzami i architektami zarazem. Obaj niedościgle potrafili w nieożywionym materiale oddać skomplikowaną naturę emocji. Taka jest Głowa Mojżesza – marmur o srogim spojrzeniu prawodawcy. Ponadto dzieło to świetnie łączy renesansowe dziedzictwo ze słowiańską tradycją ludową, dzięki surowym „dynarskim” rysom twarzy, jakie rzeźbiarz nadał prorokowi.

Wiele dzieł Meštrovicia spowija aura Adriatyku. Jednym z nich jest Kontemplacja wyrzeźbiona w marmurze karraryjskim, pełna gracji, ale i melancholii, o delikatnych fałdach szaty, spod których wyłaniają się kształty kobiecego ciała. Meštrović umiał wydobyć z tego najszlachetniejszego kamienia coś tajemniczego czy wręcz mistycznego. Ten marmur wnosi ze sobą światło.

 
Widok Splitu, rycina Francesca Bartolozziego do słynnej księgi Roberta Adama Ruins of the palace of the Emperor Diocletian at Spalatro in Dalmatia.

Robert Adam to jeden z najważniejszych architektów klasycystycznych Anglii i Szkocji. W latach 1754–1758 odbył swoją Grand Tour, której najważniejszym celem była Dalmacja i resztki pałacu Dioklecjana. Dzieło Adama jest pierwszym w nowożytnej kulturze europejskiej opracowaniem jedynego zachowanego pałacu cesarza rzymskiego i jednego z najważniejszych zabytków starożytności. Adam poświęcił siedem lat na wyprodukowanie swej księgi; ukazała się w 1764 roku; ryciny do niej dostarczało wielu wybitnych grafików. Księgę można przeglądać z zasobach Polona.pl, a reprint w krytycznym opracowaniu chorwackich historyków sztuki jest dostępny w Bibliotece Naukowej MCK.

 
Otwierający się na morze portyk pałacu Dioklecjana, rycina Francesca Bartolozziego do księgi Roberta Adama Ruins of the palace of the Emperor Diocletian at Spalatro in Dalmatia.

 
Perystyl, najpiękniejsza z sal dawnego pałacu Dioklecjana w Splicie, rycina z księgi Roberta Adama Ruins of the palace of the Emperor Diocletian at Spalatro in Dalmatia.

 
Cesarz Dioklecjan kolekcjonował sfinksy, przysłane mu z Egiptu. W czasach chrześcijańskich większości splickim sfinksom utrącono głowy, ponieważ traktowano je jako symbole pogaństwa. Rycina z księgi Roberta Adama Ruins of the palace of the Emperor Diocletian at Spalatro in Dalmatia.

 
Marmurowy posąg Mojżesza dłuta Michała Anioła. Powstawał w latach 1513–1516. Znajduje się w bazylice św. Piotra w Okowach w Rzymie.

 
Głowa Mojżesza wyrzeźbiona przez Ivana Meštrovicia w Rzymie w 1918 roku.

 
Portyk willi Ivana Meštrovicia w Splicie – obecnie muzeum artysty – tak jak pałac Dioklecjana otwierający się na morze.

 
Kontemplacja wyrzeźbiona przez Ivana Meštrovicia w 1924 roku.

 
W twarzy sportretowanej kobiety można rozpoznać rysy Olgi Meštrović, drugiej żony artysty.

Twórczości Ivana Meštrovicia była poświęcona wystawa Adriatycka epopeja, prezentowana w Galerii MCK w 2017 roku.