Niechciana stołeczność. Architektura i urbanistyka Krakowa w czasie okupacji niemieckiej 1939–1945

Ekspozycję można było zobaczyć od 5 marca  do 12 czerwca 2022 roku w Galerii MCK przy Rynku Głównym 25 w Krakowie.


Kiedy decyzją Adolfa Hitlera Kraków został wyznaczony na stolicę Generalnego Gubernatorstwa i uznany za prastare miasto niemieckie, stał się miejscem jedynego w swoim rodzaju eksperymentu, związanego z przebudową i symbolicznym zagarnięciem przestrzeni. To jeden z tragicznych i mało zbadanych rozdziałów w historii miasta. Przez wiele lat o tym milczano — w czasach PRL temat był przez badaczy ignorowany, a przez cenzurę zakazany. Opowiada o tym wystawa „Niechciana stołeczność. Architektura i urbanistyka Krakowa w czasie okupacji niemieckiej 1939-1945”.

Międzynarodowe Centrum Kultury niemal od początku swojej działalności zajmuje się zagadnieniem kłopotliwego dziedzictwa, w tym także spuścizną Trzeciej Rzeszy. Pionierskie badania zapoczątkowało w 1994 roku wydanie książki Piotra Krakowskiego „Sztuka Trzeciej Rzeszy”. Później zorganizowano międzynarodową konferencję „Kłopotliwe dziedzictwo Trzeciej Rzeszy w Polsce” (2018), a także wydano książkę „Kłopotliwe dziedzictwo? Architektura Trzeciej Rzeszy w Polsce”(2020). Kolejnym, naturalnym krokiem jest wystawa, którą można będzie zobaczyć w Galerii MCK od 5 marca do 5 czerwca 2022 r. Celem wystawy jest nie tylko przedstawienie prób przebudowania Krakowa w czasie II wojny, uczynienia z niego Norymbergi Wschodu, ale przede wszystkim zachęta do refleksji nad współczesnym stosunkiem do niechcianego dziedzictwa.

 Na wystawie prezentowane są plany urbanistyczne i infrastrukturalne, w tym najważniejsze projekty architektoniczne i ich realizacje, które miały zmienić przedwojenne polskie miasto we wzorowe miasto niemieckie. Kraków miał stać się najdalej wysuniętym na wschód przyczółkiem Tysiącletniej Rzeszy i jako stolica Generalnego Gubernatorstwa otrzymać nowy szlif urbanistyczny. Architektura została wykorzystana również jako narzędzie brutalnej i krwawej polityki wymierzonej w miasto i jego mieszkańców. Niszczono polskie elity, instytucje kulturalne i naukowe, rabowano dzieła sztuki. Likwidowano pomniki i polskie symbole narodowe, zmieniano nazwy własne placów i ulic, nadając im germańskie brzmienia. Nad nimi zaś unosiły się wszechobecne swastyki, z ulicznych głośników płynęły nazistowskie komunikaty.

Hitlerowcy rozszerzyli powierzchnię miasta, przebudowali i zmodernizowali system komunikacyjny, koleje i drogi. Rola stolicy tej pierwszej wschodniej kolonii wymagała stworzenia miejsca dla nowej, niemieckiej administracji — planowano budowę dzielnicy rządowej na Dębnikach czy dzielnicy administracyjnej na Błoniach, co wymagałoby zniszczenia kopca Kościuszki. W zachodniej części miasta powstała niemiecka dzielnica mieszkaniowa, a przy ulicy Królewskiej nowe osiedle przeznaczone dla rodzin wojskowych i urzędników. Duże zmiany dotknęły też Zamek Królewski na Wawelu i zabytkowe centrum Krakowa, gdzie tworzono eleganckie hotele, restauracje, kasyna, tereny rekreacyjne i sportowe dla niemieckiej społeczności, przede wszystkim dla rzeszy urzędników w mundurach.

Architektura odgrywała również istotną rolę w realizacji Zagłady. Kraków jest jedynym miastem na świecie, na którego terenie Niemcy umieścili obóz koncentracyjny — KL Plaszow. Zlokalizowano go celowo na terenie dwóch cmentarzy żydowskich, w miejscu oddalonym o zaledwie kilka kilometrów od modernizowanego przez okupacyjne władze centrum.

Wystawie towarzyszy obszerny album, zbiór aktualnej wiedzy na temat dziedzictwa Trzeciej Rzeszy w Krakowie. Zebrany tu materiał jest efektem badań archiwalnych i terenowych prowadzonych przez zespół badawczy MCK pod kierunkiem prof. Jacka Purchli oraz ekspertów z innych krakowskich instytucji z Krakowa, ale też między innymi Berlina, Monachium, Warszawy, Wiednia i Wrocławia.

Wystawa została przygotowana we współpracy z Archiwum Narodowym w Krakowie, Narodowym Archiwum Cyfrowym, Muzeum–Miejscem Pamięci KL Plaszow oraz Duke University (USA). Materiały pochodzą m. in. z Zamku Królewskiego na Wawelu, Muzeum Narodowego w Krakowie, Muzeum Krakowa, Muzeum Architektury we Wrocławiu oraz Architekturzentrum Wien, Architekturmuseum der Technischen Universität München i kolekcji Bundesarchiv.

Organizacja

Koncepcja programowa

Agata Wąsowska-Pawlik, Łukasz Galusek

Autorzy koncepcji wystawy i kuratorzy

prof. dr hab. Jacek Purchla, dr Żanna Komar, dr Monika Rydiger

Aranżacja plastyczna

Rafał Bartkowicz

Koordynacja

Dorota Kosiec, Anna Śliwa

Współpraca

Joanna Biegacz, Ewa Czarnecka, Marzena Daszewska, Monika Frenkiel, Magdalena Grabias, Joanna Hojda-Pepaś, Oliwia Kaczmarzewska, Dorota Korohoda, dr Paulina Małochleb, Paulina Orłowska-Bańdo, Łukasz Pieróg, Angelika Radoń, Paulina Roszak-Niemirska, Anna Sawłowicz, Karolina Wójcik

Projekt graficzny albumu i druków towarzyszących

Krzysztof Radoszek

Przy wsparciu finansowym


    

Partnerzy wystawy

Patroni medialni wystawy

Stali patroni medialni

 Instytucje oraz osoby prywatne użyczające obiekty na wystawę „Niechciana stołeczność. Architektura i urbanistyka Krakowa w czasie okupacji niemieckiej 1939-1945”.

Architekturmuseum der Technischen Universität München
Architekturzentrum Wien
Archiwum Muzeum Narodowego w Krakowie
Archiwum Narodowe w Krakowie
Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego
Bundesarchiv
Duke University
Kolejowy Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej
Międzynarodowe Centrum Kultury
Muzeum Architektury we Wrocławiu
Muzeum Fotografii w Krakowie
Muzeum KL Plaszow
Muzeum Krakowa
Muzeum Lotnictwa Polskiego
Muzeum Narodowe w Krakowie
Narodowe Archiwum Cyfrowe
National Archives at College Park
Biblioteka Narodowa
United States Holocaust Memorial Museum
Zamek Królewski na Wawelu – Państwowe Zbiory Sztuki
Zbiory prywatne Barbary Zbroi
Zbiory prywatne Michała Pysza