Turcja, Wielki Step i Europa Środkowa Adama Balcera – kolejny tom Biblioteki Europy Środka

Skąd w języku szwedzkim tureckie słowa? Czy Lwów był przez wieki bardziej „bramą Orientu” czy „przedmurzem Europy”? Kiedy i gdzie powstał pierwszy przekład Koranu na język polski? Czy praojczyzną Węgrów był mityczny Turan i dlaczego węgierska kuchnia pachnie orientalnymi przyprawami?

Próbę odpowiedzi na te pytania podejmuje Adam Balcer w książce Turcja, Wielki Step i Europa Środkowa poświęconej zapomnianym związkom tej części kontynentu ze światem islamu i Wielkiego Stepu. Wydawnictwo ukazało się jako jedenasty tom w serii Biblioteka Europy Środka pod redakcją prof. Jacka Purchli.

Porzucenie tradycyjnej perspektywy opisu dziejów Europy Środkowej wzdłuż osi Wschód-Zachód pozwala lepiej zrozumieć głębokie zróżnicowanie i wzajemne przenikanie się wielkich procesów cywilizacyjnych i kulturowych w tej części kontynentu. Adam Balcer w swojej najnowszej książce przekonuje, że szczególnie niedoceniany jest dziś wpływy Imperium Osmańskiego, a jeszcze mniejsza jest świadomość roli Europy Środkowej jako pomostu między Morzem Bałtyckim i Skandynawią a Bliskim Wschodem i Azją Środkową.

Cywilizacji Turcji osmańskiej i Wielkiego Stepu odcisnęły w Europie Środkowej niezatarte piętno. Ich przywołanie pozwala na nowo spojrzeć na dzieje i tożsamość kulturową Rzeczpospolitej, Węgrów, Chorwatów, Rumunów czy Albańczyków i innych krajów tej części kontynentu.

– Niestety takie podejście nierzadko spotyka się w wymienionych krajach z negatywną reakcją – pisze Adam Balcer – wynikającą zapewne z przewrażliwienia na punkcie własnej europejskości oraz z wizji samych siebie jako przedmurza.

Autor przypomina, że Polska nawiązała relacje dyplomatyczne z Osmanami już w 1414 roku, odrzucając ofertę wspólnej antymuzułmańskiej krucjaty wystosowaną przez króla Czech i Węgier. Godne uwagi jest również to, że żadne państwo w Europie nie wysłało tylu poselstw do Imperium Osmańskiego. Byliśmy także pierwszym krajem, który podpisał z Osmanami w 1533 roku „pokój wieczysty” – wyjątkowy traktat o przyjaźni, zawarty między Sulejmanem Wspaniałym a Zygmuntem I Starym. Rzeczpospolita była jedynym krajem zachodnim, po którym bez ograniczeń mogli podróżować muzułmańscy kupcy. Wiele polskich miast, takich jak np. Lwów, Kamieniec Podolski, Zamość, Lublin, rozwijało się dzięki położeniu na szlakach handlowych prowadzących na Południe i Wschód.

Podobnie wielowymiarową i bogatą historię wzajemnych relacji z Wielkim Stepem i światem islamu mają Węgrzy. – Od jakiegoś czasu jednak polityka tożsamościowa i historyczna Węgier – pisze Balcer – opiera się na budowaniu wizerunku kraju zamieszkanego przez chrześcijański, homogeniczny etnicznie naród, który przez wieki bronił Europy przed „inwazją” islamską. Idea przedmurza chrześcijaństwa jest głęboko zakorzeniona w węgierskiej historii i kulturze. Jednak równolegle, już w XI wieku, król Stefan I Święty, centralna postać w węgierskim panteonie narodowym, […] napisał: „Kraj, w którym mówi się jednym tylko językiem i praktykuje jednakowe obyczaje, musi być kruchym i słabym”.

Patrząc na skomplikowaną historię Polski, Węgier, można uznać, że dziedzictwo związków z Wielkim Stepem i islamem nie stanowi bynajmniej opozycji wobec Europy, ale jej integralne uzupełnienie. – Ta spuścizna jest dziś, bardziej niż kiedykolwiek wcześniej, potrzebna Europie jako źródło inspiracji, jeśli dewiza Unii Europejskiej – „zjednoczeni w różnorodności” – ma pozostać nie tylko na papierze – czytamy w książce.

Adam Balcer przygląda się też barwnym i złożonym relacjom innych środkowoeuropejskich krajów z dziedzictwem osmańskim m.in. Chorwacji, Rumunii czy Albanii. Opisuje dokładnie, jak zrodziła się idea muzułmanów bośniackich jako „kwiatów narodu chorwackiego”, gdzie szukać początków rumuńskiego stylu brynkowiańskiego oraz dlaczego nowoczesna albańska tożsamość narodowa ukształtowała się w wyraźnej opozycji do dziedzictwa osmańskiego.

Książka Adama Balcera pt. Turcja, Wielki Step i Europa Środkowa ukazała się w serii Biblioteka Europy Środkowej wydawanej przez Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie pod redakcją prof. Jacka Purchli. W ramach serii ukazały się następujące tomy: Csaba Kiss, Lekcja Europy Środkowej. Eseje i szkice (2009), Emil Brix, Z powrotem w Europie Środkowej. Eseje i szkice (2012), Simona Škrabec, Geografi a wyobrażona. Koncepcja Europy Środkowej w XX wieku (2013), Rudolf Chmel, Kompleks słowacki. Eseje (2014), Katarzyna Kotyńska, Lwów. O odczytywaniu miasta na nowo (2015), Claudio Magris, O demokracji, pamięci i Europie Środkowej (2016), Lucian Boia, Dlaczego Rumunia jest inna? (2016), Paul Lendvai, Węgrzy. Tysiąc lat zwycięstw w klęskach (2016), John Lukacs, Budapeszt 1900. Portret miasta i jego kultury (2016), Miljenko Jergović, Muszkat, cytryna i kurkuma. Spojrzenie z Zagrzebia (2017).

Adam Balcer – wykładowca Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego. Stale współpracuje z czasopismami „Nowa Europa Wschodnia” / „New Eastern Europe”, „Herito” oraz „Aspen Review Central Europe”. Autor podcastu Lechistan w TOK FM, poświęconego relacjom historycznym Polski ze światem islamu i Wielkim Stepem. Kierownik projektu unijnego dotyczącego Azji Centralnej w think tanku WiseEuropa. Pracuje także jako ekspert krajowy w European Council on Foreign Relations (ECFR). Analityk ds. bałkańskich (2001–2009) oraz kierownik projektu tureckiego (2005–2009) w Ośrodku Studiów Wschodnich. W latach 2009–2013 dyrektor programu ds. rozszerzenia i sąsiedztwa Unii Europejskiej w demosEUROPA – Centrum Strategii Europejskiej. W 2015 roku dyrektor corocznej konferencji Polska polityka wschodnia, największej w regionie konferencji poświęconej Europie Wschodniej. Autor licznych artykułów, ekspertyz, raportów krajowych i zagranicznych, współautor książek Polska na globalnej szachownicy oraz Orzeł i półksiężyc. 600 lat polskiej publicystyki poświęconej Turcji.